Posted on

मी गणपती बाप्पाला आशीर्वाद देऊ शकते का?

(हा लेख अंक निनाद २०२३ च्या वार्षिक दिवाळी अंकात प्रसिद्ध झाला आहे. मला माझ्या वेबसाईट वर तो प्रसिद्ध करू देण्याबद्दल मी अंक निनादच्या संपादकांचा आभारी आहे.)

दादरच्या सिद्धिविनायकाच्या दर्शनानंतर बसमध्ये चढल्या चढल्या चिमुरड्या ८ वर्षाच्या ऑलिव्हीयाने विचारले, “मी गणपती बाप्पाला आशीर्वाद देऊ शकते का?” बसमध्ये आम्ही सगळे सपशेल क्लीन बोल्ड!  संपूर्ण मानव जातीला कोड्यात टाकू शकणाऱ्या ह्या प्रश्नाने उरलेल्या ३४ प्रौढांचे मेंदू भंजाळले नसते तरच नवल! सामाजिक, सांस्कृतिक, वैचारिक, आध्यात्मिक, तात्विक अशा वेगवेगळ्या स्तरांवर हा एव्हढा गहन प्रश्न फक्त निष्पाप लहान मुलेच विचारू शकतात. अर्थात ह्याचे एकमताने, एका ठेक्यात उत्तर होते, “हो, तू बिनधास्त देवाला आशीर्वाद देऊ शकतेस”. ह्या  अशा प्रश्नोत्तराने आमच्या देवळांच्या आगळ्या वेगळ्या तीर्थयात्रेचा श्रीगणेशा झाला. 

मी आयुष्यभर खूप खूप हिंडलोय. ५३ देश बघितले आहेत. गालापागोस मध्ये हजारो सरड्यांच्या (Iguana) मधून उड्या मारत वाट काढली आहे. हिमालयात दोर लावून शेकडो फुटी काळ्याकभिन्न बर्फाच्या भिंती चढलो आहे. रणथंबोरमध्ये वाघांचे तीन तीन तास मेटींग बघितले आहे. पॅरिसमध्ये भर दिवसा चोरांनी मला लुटण्याचा प्रयत्न केला आहे. “पैसे शून्य आणि हौस अफाट” अशा थाटात उत्तर भारतात ९०-९० दिवस रेल्वेच्या फलाटावर राहून शहरं बघितली आहेत. एक ना दोन! हीऽऽ भली मोठी यादी होईल ह्या चित्रविचित्र अनुभवांची (१)! पण म्हणतात ना, “काखेत कळसा, गावाला वळसा!” माझ्याच जन्मभूमीतली माझ्याच अंगणामधली दक्षिण भारतातली देवळे मी ह्या उभ्या ६३ वर्षांच्या आयुष्यात कधी बघितली नव्हती. शेवटी एकदाचा मुहूर्त लागला. आणि, अक्षरशः माझ्या स्वप्नांच्या पलीकडल्या प्रवासाला सुरुवात झाली. 

ह्या ट्रीपचं नियोजन केलं होतं हेवीने! (कॉलेजमध्ये तो जरा जास्तच heavy होता म्हणून हे नाव!) माटुंग्यात जन्मलेला हा तामिळी! माझा कॉलेजमधला जवळचा म्हणजे अगदी अगदी जवळचा मित्र! तुमच्यापैकी १८व्या वर्षी हॉस्टेलमध्ये कोणी राहिले आहात का? ते सुध्दा फक्त मुलांच्या हॉस्टेलमध्ये? रानटी आणि जंगली मैत्री म्हणजे काय ह्याचा अनुभव घेतला आहात का? ह्या वयात ड्रग्स, दारू आणि मुली ह्यांच्याशिवायसुद्धा तुम्ही हवेतच २४ तास तरंगत असता. त्यावेळी जमलेली ही घट्ट मैत्री! केमिकल इंजिनीरिंगमध्ये कॉर्नेल सारख्या Ivy League विद्यापीठात Ph.D. केल्यावर हेवी इतरांसारखाच पैशांमागे धाव धाव धावला. ७-८ वर्षांनी मग तो दमला. वैतागला. आणि मग सगळं सोडून हिंदू तत्वज्ञान आणि पुराणातल्या गोष्टी ह्यावर व्याख्यानं द्यायला लागला. हिंदू मूर्ती विकून त्यावर त्याचा उदरनिर्वाह व्हायला लागला. त्यातून त्याचे बरेच अनुयायी जमा झाले. असा हा आमचा हेवी, त्याचा व्यवसाय, त्याचं आयुष्य आणि त्याची ही ट्रिप! 

मी देवळं बघायला खूपच उत्सुक होतो. त्यांचे भव्य स्थापत्य, शिल्पकला, गर्भगृहातील मूर्ती, इतिहास सगळं अगदी अधाशासारखं वाचत होतो. पण मी चक्क हे विसरलो की वारीचा शेवट जरी विठ्ठलाच्या पायापाशी होत असला तरी वारीची सुरुवात वारकऱ्यांबरोबर होते. माझी ट्रिप आगळीवेगळी होण्याचं सर्वात महत्वाचं कारण म्हणजे माझ्याबरोबर तीर्थयात्रेला निघालेली मंडळी. मूळचे भारतीय असे आम्ही तिघे-चौघेच! बाकीचे २६-२८ जण अगदी अमेरिकेत जन्मलेले अमेरिकनंच होते. पण ती एकेक काय अवली माणसे होती! एकदम जबरदस्त! रॅंडीची भारताची ही ४६वी भेट. तो पंडित रविशंकरांचा सतार वाजवणारा शिष्य. ब्रेंट योग शिकवतो, पण पुराणातल्या गोष्टी सांगत. उदा. देवी माहात्म्यामधील दुर्गा जेंव्हा महिषासुराला नष्ट करते तेंव्हा तिची गोष्ट सांगत आसनं, संस्कृत मंत्र आणि प्राणायाम करत त्याने आमचा एक वर्ग घेतला होता. मार्क हा आमचा फोटोग्राफर. त्याने हॉलीवूडमध्ये दहा पेक्षा जास्त सिनेमे  संपादित  (edit) केलेले आहेत. जेम्स कॅमेरॉन सारखे जगप्रसिद्ध दिग्दर्शक त्याचे जवळचे मित्र आहेत. तो रामायण कोळून प्यायला आहे. डॉक्टर किम ही “Women’s Integrated Health” ह्या विषयातली MD. पण रोग्याची रीतसर तपासणी झाल्यावर औषधे देण्याआधी मंत्रोच्चार, साधना, योग्य ह्याद्वारे रोग्यांची कुंडलिनी जागृत करण्याकडे पण तिचा भर असतो. टोनीच्या आजोबांना राज्यपदावरून पदच्युत करून पूर्व सामोआ इथून हाकलण्यात आले. ते आणि त्यांचे कुटुंबीय अमेरिकेत स्थायिक झाले. तो, त्याची योग शिकवणारी बायको एरिन आणि दोन्ही मुले आमच्या ट्रिपला आली होती. वरच्या पहिल्या परिच्छेदात भन्नाट प्रश्न विचारणारी ऑलिव्हीया ही त्याचीच मुलगी. ह्या आमच्या ग्रुपमधले ११ जण अमेरिकेत योग शिकवतात. त्यातले दोन तर शिक्षकांचे शिक्षक आहेत. त्यातल्या काही जणांनी पातंजलीच्या योगसूत्राचा इंग्रजी अनुवाद सविस्तरपणे वाचला आहे. गोयो हा व्यावसायिक आचारी आहे. तो सगळी पक्वान्ने आयुर्वेदाच्या तत्वानुसार बनवतो. युव्हान ही शिकागोची आफ्रिकन अमेरिकन. तिने मानसशास्त्रात Ph.D. केली आहे. “माझ्या मानसिक रुग्णांना ज्या ज्या पद्धतीने मला बरं करता येईल त्या त्या पद्धतीने मी बरं करणार, मग त्या उपचार पद्धती पाश्चिमात्य असोत किंवा आफ्रिकन, भारतीय किंवा चायनीज असोत.” ही तिची विचार पद्धती. आमच्यात बॉब हा एकमेव “हरे राम हरे कृष्ण” पंथातला. तो आठवड्यातून तीन वेळा बर्फाच्या पाण्यात ५ मिनिटे आंघोळ करतो. “भारतातून पॅसेंजर ट्रेनने प्रवास करणारा एकमेव गोरा मनुष्य” अशी तोच स्वतःची ओळख करून देतो. डंकन ३० वर्षाचा! गणितात बाप माणूस! कधीकधी जुगार खेळून पैसे कमावतो. जाझ पियानो जबरदस्त वाजवतो आणि रॅप गाणारा तो शीघ्रकवी आहे. अगदी कीर्तनसुध्दा तो रॅप मध्ये मस्त गातो. राजीव हा आमचा भारतातला आयोजक. त्याने तरुणपणी नंदादेवी आणि सतोपंथ सारखी अवघड शिखरे सर केली आहेत. हे असे अगदी भन्नाट वारकरी! अशी मंडळी मला भेटतील ह्याची मला ट्रीपच्या आधी स्वप्नात सुद्धा कल्पना नव्हती. 

पण हे सगळे वारकरी फक्त अद्भुत व्यावसायिक नव्हते, भारत आणि भारतातील तत्वज्ञानाशी ओळख असलेले फक्त Indophiles नव्हते, तर मजा म्हणजे ते सगळे कोणत्या ना कोणत्या तरी देवाचे भक्त होते. ह्या सगळ्या वारकऱ्यांच्या मानाने मी अगदीच लिंबूटिंबू होतो. माझी आजी घरात रोज पूजा करायची, पण ती अगदी घरासमोरच्या देवळात सुध्दा पाय ठेवत नसे. मला पसायदान माहिती होतं, ज्ञानेश्वरी वाचली होती, पण गीता, वेद आणि उपनिषद कशाशी खातात ह्याचा गंधही नव्हता. नरडं ताणून आरत्या म्हणायला मला आवडतात, पण रोज गणपतीची पूजा करायचा कंटाळा. एकंदरीत काय तर मी त्रिशंकूसारखा मधेच लटकलेला होतो. त्यातून मला “ग” ची बाधा! मी महान, मलाच सगळं कळतं, धर्म म्हणजे अफूची गोळी, सगळाच भंपकपणा, बुवाबाजी आणि अंधश्रध्दा, “माझा फक्त सायन्सवरच विश्वास आहे” हे असले विचार डोक्यात! त्यामुळे मन आणि डोळे उघडे ठेऊन नवीन आचारविचार, नवीन तत्वज्ञान ऐकायचे, अनुभवायचे आणि पचवायचे हे अवघड काम होतं. पण ह्या वारकऱ्यांनी संत तुकाराम म्हणतात तशी “माझी वाट अगदी सोपी केली”. एकदा का मी ते अमेरिकन असण्याचे नावीन्य बाजूला ठेवू शकलो की मग त्यांच्या वागणुकीतून, अठरा दिवसांच्या बसमधल्या प्रवासात आणि जेवताना मारलेल्या गप्पांमधून मी खूप म्हणजे खूप शिकलो. 

हेवीने सुरुवातीलाच सांगितलेल्या गोष्टी नवशिक्या विद्यार्थ्यांप्रमाणे अगदी एकाग्रतेने पाळायला सुरुवात केली. देवळात का जायचं ह्याबाबतीत त्याचं म्हणणं असं की कोट्यवधी माणसे हजारो वर्षांपासून ह्या देवळातल्या देवासमोर अतिशय शुद्ध मनाने जातात. त्याची एक सामुदायिक शक्ती त्या गर्भगृहात निर्माण होते. ती शक्ती जाणवून आपलं मन शुद्ध करण्याची ही एक संधी असते. कदाचित म्हणूनच तो म्हणतो की देवाचं आपण दर्शन घेत नाही. देव आपलं दर्शन घेतात. देवांचा कटाक्ष आपल्यावर पडण्यासाठी आपण तयार आहोत का हा प्रश्न देवळात जायच्या आधी स्वतःला विचारा. रामेश्वरच्या देवळाच्या दरवाजावर तर स्वामी विवेकानंदांच्या भाषणाची चक्क पाटी आहे की “अशुद्ध मन घेऊन देवळात जाऊच नका” म्हणून.

आमची ट्रिप एकदम आरामदायक होती. अगदी फाईव्ह- किंवा फोर-स्टार हॉटेलात व्यवस्था. रोज सकाळ संध्याकाळ साग्रसंगीत जेवायची सोय. गुबगुबीत बैठकीची बस. एकदा पोटोबा चांगला जमला की विठोबा समजायला सोपा होत असावा. त्यातून माझ्या १८ दिवसांच्या निरंतर खोकल्याखेरीज कोणी आजारी पडला नाही हे आमचं भाग्य. सुरुवातीचा एक दिवस आम्ही मुंबईत होतो. मग चेन्नईला गेल्यावर १७ दिवस बसमधून केरळपर्यंत प्रवास आणि शेवट परत मुंबईत! तामिळनाडूतली बरीच महत्वाची देवळे आणि दोन दिवस केरळमध्ये आराम असं एकंदर ट्रीपचं स्वरूप. पण हेवी हा एक मेंदू सटकलेला माणूस आहे. मुंबईत सर्वांनी लोकल ट्रेनचा आणि BEST बसचा प्रवास करायलाच हवा, दादरच्या रानडे रोडचं फुलांचं मार्केट सकाळी ५ वाजता बघायलाच हवं, जगाचे भौतिक नियम लागू नसलेल्या एकातरी योग्याशी गप्पा मारायलाच हव्यात आणि १-२ ज्योतिषांकडून तुम्ही स्वतःचं भविष्य समजावून घ्यायलाच हवं हा त्याचा अट्टाहास. त्यामुळे “आगळी-वेगळी” हा शब्द आम्ही ह्या ट्रीपमध्ये कोळून प्यायलो. 

स्थापत्याच्या दृष्टीने ही देवळे शब्दातीत आहेत. सगळ्या देवळांची माहिती इंटरनेट वर सापडेल. पण तरीसुध्दा  पहिल्यांदा ही देवळे बघितल्यावर तुमचा जबडा जो उघडेल तो बंदच होणार नाही. ४०-४० एकरांची भव्य वास्तू, हजारो खांब आणि त्यांवरील कलाकुसर, २५० फुटी गोपुरे आणि देवळांची शिखरं, ६-८ फुटी माणसांच्या, देवदूतांच्या हजारो मूर्ती, गरीब-श्रीमंत भाविकांची खच्चून गर्दी हे सगळे शब्दात सांगणे अशक्य आहे. अबबब  ऽऽऽ!  हे  बघून  जर  तुमची “आ” वासलेली जबड्याची हाडे मोडकळीला आली नाहीत तरच नवल. त्यातून तंजावरच्या बृहडेश्वराच्या monolithic पद्धतीने बांधलेल्या जवळ जवळ ३०० फुटी शिखराच्या टोकाला ८० टनाचा दगड कसा पोहोचला असेल? रामेश्वरच्या देवळात समुद्रकिनारी २२ गोड पाण्याची कुंडे कशी बांधली असतील? मीनाक्षी अम्माच्या मदुराईच्या देवळात हजारो पुतळे कोरायला किती वर्ष लागली असतील? असल्या प्रश्नांची उत्तरे शोधायची म्हणजे परत एकदा अबबब ऽऽऽ!!! 

पण ह्या “अबबब” च्या पलीकडे जायला मला फार वेळ लागला नाही. देवळांच्या एकाहून एक सुंदर गोष्टी कळत गेल्या. त्या स्थलपुराणातून भाविकांची स्फूर्तिस्थाने उलगडत गेली. उजव्या सोंडेचा दादरचा सिद्धीविनायक हा “सिद्धी”विनायक आहे, “रिद्धी”विनायक नाही. तो अध्यात्मिक प्रवासाला मदत करतो. रोजच्या रोज बासुंदी, गाडी, बंगला मिळवायला मदत करत नाही. “महा”लक्ष्मी ही देवीमाहात्म्यात वर्णन केलेली तीन देवतांची गँग. समुद्रमंथनातून बाहेर आलेली लक्ष्मी नव्हे! ती गँग नेहेमीच काली (तुमच्यातल्या षड्रिपूंचा म्हणजे वासना, भीती, मद (ego), मत्सर, राग, द्वेष अशा सहा शत्रूंचा नाश करणारी), लक्ष्मी (संपत्ती देणारी) आणि सरस्वती (ज्ञान देणारी) ह्या तीन देवतांच्या स्वरूपात समोर येते. नेहेमीच ह्या देवता सिंहावर आरूढ असतात. कन्याकुमारी म्हणजे बाणासुराला मारण्यासाठी घेतलेला विष्णूचा अवतार. पण ती शंकराच्या प्रेमात पडली आणि आपल्या निर्धारापासून ढळली. नारदाने तिला आठवण करून दिल्यावर तिने परत निर्धार केला आणि बाणासुराला ठार मारले. हा “Kanyakumari Resolve” दक्षिणेत फारच प्रसिद्ध आहे. येथे तपश्चर्या आणि हा निर्धार (Resolve) करून विवेकानंदांनी हिंदू धर्माचा आणि महर्षी महेश योगींनी Transcendental Meditation (TM) चा प्रसार केला. रामेश्वरची कथा तर फारच गहन आहे. रावणासारख्या महान तपस्वीला आणि वेदाचार्याला मारण्याआधी रामाला पूजा करायची होती. पण यज्ञासाठी सर्वात बेष्ट पुजारी कुठून आणणार? त्याने रावणालाच बोलावले. रामाने रावणाला नमस्कार करत त्यालाच ठार मारण्याचा संकल्प सांगितला. रावण रामाला “तथास्तु” म्हणाला. असं म्हणे प्रत्येक देवळाचे स्थलपुराण असते. ते आम्ही शिकत गेलो. देवळात जाताना ह्या गोष्टी लक्षात घेऊन माझा कन्याकुमारी resolve कोणता? माझा स्वतःचा धर्म (म्हणजे religion नव्हे, धर्म म्हणजे रोजचे आचार विचार आणि राहणीमान) नक्की काय आहे? मी सिद्धी कशी मिळवायची? अशा प्रश्नांचा विचार सुरु केला तर मला वाटतं तीर्थयात्रा सफल संपूर्ण होत असावी. ह्या तीर्थयात्रेने, हेवीने आणि सगळ्या वारकऱ्यांनी मला ह्या देवळांमध्ये जाऊन स्वतःमध्ये डोकवायला शिकवलं. 

दक्षिण भारतातील आमचं पहिलं देऊळ म्हणजे तिरुवन्नमलई. गावात आणि देवळात वेड्यासारखी गर्दी होती. देवळाच्या आवारात तर ५ लाख माणसं होती. लहान मुले, म्हातारी माणसे, श्रीमंत, गरीब, चिमणी बाळं, तरुण बायका, अक्षरशः माणसांचा महासागर पसरला होता. सगळीकडे आरडाओरडा, मधेच “ॐ नमः शिवाय” चा मंत्रघोष, शंख, घंटा ह्यांचा गजर, चेंगराचेंगरी, लांब लांब लायनी… एव्हढी माणसं अगदी छोट्या जागेत आली तर दुसरं काय होणार? पण एव्हढं सगळं असून सुद्धा गर्दीत एक विचित्र शिस्त होती. कोणीही पुढे घुसत नव्हतं. सगळ्यांच्या डोळ्यात अपार श्रध्दा होती आणि दर्शनाची आतुरता होती. आमच्या ग्रुपमध्ये बऱ्याच बायका होत्या, त्यासुध्दा अमेरिकन! त्यामुळे आमच्यातल्या भारतीयांचे डोळे, कान, मन सगळंच एकदम तीक्ष्ण झालं होतं. पण कुठेही छेडछाड होत नव्हती. बायकांना चक्क सुरक्षित वाटत होतं. गर्भगृहात शिरायचं, आतमध्ये खूप कुठेतरी अंधारातल्या दिव्यांच्या मिणमिणत्या प्रकाशात दोन सेकंद शंकराच्या पिंडीचं दर्शन घ्यायचं, आणि मग आयुष्यभर कृतार्थतेने जगायचं, रोजच्या आयुष्यात माणसांवर आणि जगावर प्रेम करायचं, ह्यालाच कदाचित श्रद्धा म्हणत असावेत. मी पैज लावून सांगतो, की ह्या श्रद्धेच्या महासागरात तुम्ही हेलावून गेला नाहीत तरच आश्चर्य! आत्ता सुद्धा लिहिताना माझ्या डोळ्यात पाणी तरळलं आहे. दर्शन झाल्यावर गर्भगृहाच्या बाजूलाच एका दगडी बांधकामाच्या विस्तीर्ण आणि बंदिस्त सभागृहात आमच्या उंबेर्तोने आम्हा सगळ्यांना बसवलं. आणि आम्ही “ओम नमः शिवाय” चा गजर सुरु केला. हळूहळू आजूबाजूच्या हजारो लोकांनी तो मंत्र त्याच ठेक्यात म्हणायला सुरुवात केली. तो सगळ्यांचा आवाज आमच्या रक्तात घुमायला लागला. रंध्रारंध्रातून प्रत्येक पेशी त्या तालावर नाचायला लागल्या. हा ताल, हा नाद, हा नाच, हे गाणं, हे श्वास, हे सगळं सगळं सांगण्याच्या पलीकडचं आहे! पंचेंद्रियांच्या पलीकडचं आहे! 

तिथून बाहेर पडल्यावर एव्हढी गर्दी का आहे ते आम्हाला शेवटी एकदाचं कळलं. दुसऱ्या दिवशी संपूर्ण तामिळनाडूत “कार्तीगेयम दीपम” नावाचा सण सुरु होणार होता. कार्तीगेयम दीपम म्हणजे दुसरी दिवाळीच!  तिरुवन्नमलई  देवळाच्या बाजूलाच एक उंच डोंगर आहे. तो अख्खा डोंगरच शंकर आहे असं मानलं जातं. चंद्र दिसल्याशिवाय कसा ईद सुरु होत नाही, तसंच ह्या डोंगरावर अग्नीचा उजेड दिसल्याशिवाय हा सण सुरु होत नाही. ह्याच डोंगरावर आम्ही सगळे जण अनवाणी पायाने दोन तास चढलो. वरती रमणा महर्षींनी जेथे तपश्चर्या केली ते देऊळ आहे. खाली देवळात आणि गावात ही एव्हढी खच्चून गर्दी, आणि वरती ह्या देवळात फक्त आम्ही इन मिन ३०-३५ माणसं, तेव्हढीच माकडं आणि दोन रखवालदार. त्या गूढ शांततेत सगळ्या पब्लिकने डोळे मिटून तासभर ध्यानधारणा केली. मी लिंबूटिंबू  असलो म्हणून काय झालं? मी पण ध्यान लावले. दहा सेकंदात मन भरकटायला लागलं. ५-१० मिनिटात टिवल्याबावल्या सुरु झाल्या. इतर माकडांच्या कंपूत अजून एक माकड सामील झालं. आणि अजून एक रमणा महर्षी ह्या जगात अवतरायचे राहून गेले. नंतर बसमध्ये मार्कने मला ध्यानाचा एक सोपा मार्ग सांगितलं. एक मंत्र मनात पकडायचा (तो धार्मिक असायची आवश्यकता नाहीं, अगदी “छत्री”, “पैसे”, “दिवा” असे कुठलेही शब्द चालतील) आणि अगदी रेटून २० मिनिटं गजर लावून बसायचंच. मन भरकटलं तर ह्या मंत्राच्या साहाय्याने परत त्याला जागेवर आणायचं. एका झटक्यात भारतापासून दहा हजार मैलावर राहणाऱ्या मार्कच्या मदतीने एक मूळचा भारतीय अध्यात्माच्या वाटेला लागला. पुढे एका देवळात पातंजलींच्या मूर्तीसमोर ह्याच भारतीयाने (म्हणजे मी) ध्यानधारणेत त्यातल्या त्यात थोडी सुधारणा केली. 

आमचा दुसरा पडाव होता चिदंबरमला. तिरुवन्नमलई हे पंचमहाभूतांतल्या अग्नीचे देऊळ तर चिदंबरम हे आकाशाचे. नटराजाच्या रुपातलं शंकराचे हे अगदी खास देऊळ. असे म्हणतात की पातंजलीला योगसूत्र येथेच सुचले. व्याघ्रपाद  ऋषींनी तांत्रिक पंथ येथेच स्थापला आणि भरत मुनींना भरतनाट्याची स्फूर्ती येथेच मिळाली. इथली गोष्ट सुद्धा मस्त!  तराई जंगलातले ऋषी-मुनी आरामाच्या आयुष्याला सुखावले होते. मग हळूहळू त्यांना स्वतःचा गर्व निर्माण झाला. तो त्यांचा गर्व घालवायला शंकर (एका ऋषीच्या अवतारात) आणि विष्णू (मोहिनीच्या वेशात) जंगलात अवतरले. तेथे तांडवनृत्य करून शंकर-मोहिनीने आपण स्वतः कोण आहोत आणि जंगलातल्या ऋषी-मुनींची औकात काय आहे ह्याची त्यांनी जाणीव करून दिली. आरामदायक आयुष्य, त्यानंतर गर्व आणि त्यानंतर कुठल्याही बदलाला विरोध असं जगातलं अगदी ओळखीचं घातकी चक्र आहे. नटराजाच्या मूर्तीसमोर ते चक्र मोडून आपला गर्व घालवायचा आणि निरनिराळ्या नवीन विचारांना, बदलांना  मोकळ्या मनाने सामोरे जायचे हे त्या गोष्टीचे आणि देवळाचे सूत्र आहे. 

आम्ही येथे संध्याकाळच्या गोरज मुहूर्तावर अगदी साग्रसंगीत रुद्रहवन केलं. असा विधी मी कधीच बघितला नव्हता. दगडात बांधलेले तीन बाजूंनी बंदिस्त असे प्रचंड सभागृह! आम्ही सगळे पायऱ्यांवर बसलेलो! कमरेखाली लुंग्या-धोतर आणि वरून सगळे पुरुष उघडबंब. बायकांना साड्या घालण्याची आवश्यकता नव्हती, पण पाय आणि खांदे झाकणं आवश्यक होतं! खाली जमिनीवर भला मोठा यज्ञकुंड. त्याच्या एका बाजूला १२-१५ आणि दुसऱ्या बाजूला अजून १२-१५ पुजारी! सगळ्या उघडबंब पुजाऱ्यांचा एकच युनिफॉर्म! जानवं, कपाळाला भस्म आणि लुंगी! टीव्हीवर दिसणाऱ्या चाणक्यासारखे सगळ्यांचे केस लांबलचक. त्यांनी अचानक एकदम Stereophonic Corus आवाजात आलटून पालटून मंत्रघोष सुरु केला. यज्ञाच्या उजव्या बाजूला निरनिराळ्या मोठ्या भांड्यांमध्ये धान्ये, भाताच्या लाह्या, तूप, समिधा वगैरे गोष्टी ठेवल्या होत्या. एका वृद्ध पुजाऱ्याने तरुण पुजाऱ्याला विधीसाठी मार्गदर्शन करायला सुरुवात केली. हळूहळू यज्ञातला तो धूर सभागृहाच्या अगदी वर वर जायला लागला. मग यज्ञकुंडामधून ज्वाळांचे लोटच्या लोट धगधगू लागले. तेव्हढ्यात विजेच्या कडकडाटात प्रचंड पाऊस सुरु झाला. तीन चार वटवाघळे कुठून तरी आली आणि धुरात वर गेली. सभागृहाच्या दुसऱ्या बाजूला मृदंगम, नादस्वरम (शहनाई सारखे वाद्य), घंटा आणि शंखाच्या गजरात संध्याकाळची देवीची रोजची मिरवणूक सुरु झाली. तो कडाडणारा पाऊस, ती धुराची वलयं, ती मिरवणुकीची वाद्ये  आणि त्यातूनही जाणवणारा तो मंत्रघोष ! आधीच्या देवळासारखाच हा आणखी एक मंत्रमुग्ध अनुभव! परत एकदा शब्दांच्या पलीकडला! पंचेंद्रियांच्या पलीकडला!

हे विधी कशासाठी? किंबहुना हे देव कशासाठी? देवळं कशासाठी? तीर्थयात्रा कशासाठी? माझ्यासाठी तरी हे प्रश्न मी कदाचित तात्पुरते सोडवले आहेत. एक उदाहरण देतो. सत्यनारायणाच्या पूजेत पाणी भरलेल्या कलशावर नवग्रह ठेवतात. त्या कलशाकडे बघून मला हिमालयातली सुंदर गंगोत्री आठवते. पंडित जगन्नाथाचे गंगालहरी काव्य आठवतं. जगातल्या हजारो नद्यांच्या काठांवरची गावे आठवतात. त्यांची निरंतर संस्कृती, लोकांची ओघवती आयुष्यं आठवतात. मग मला मी जाणवतो. माझ्या धमन्यांमधून वाहणारं युगानुयुगांचं तत्वज्ञान, पूर्वजांच्या आनंदाचे आणि दुःखाचे क्षण सगळं सगळं जाणवतं. पूजेत त्या कलशाला हात लावल्याशिवाय हा असा मी मला कसा भासणार? तसंच तीर्थयात्रेचं! काही कर्मयोगी आई-वडिलांची सेवा करताना देवाला विटेवरच ताटकळत वाट बघायला  लावतात,  नाहीतर  काही  साबरमतीच्या आश्रमात झाडू मारून मोक्ष मिळवतात. संतांना “निधान” आणि “निरंतर” विठ्ठल बघून मोक्षाला जाता येतं. काही जण ज्ञान मार्गाने वेद कोळून पितात आणि मुक्ती मिळवतात. मी तर एक शेणकूट आणि कफल्लक प्राणी! हे असलं काही माझ्या नशिबी ह्या जन्मीतरी नाही. पण तीर्थयात्रेला जाऊन मी माझ्या अंतरात डोकावून पाहायला लागू शकतो. कुठेतरी धडपडत ह्या जन्मी स्वातंत्र्याच्या ह्या प्रवासाचं पहिलं पाऊल टाकू शकतो (मुक्ती आणि मोक्ष ह्या भव्य शब्दांसाठी स्वातंत्र्य हा माझा साधा सरळसोट शब्द!). समर्पित व्हायची भावना जागृत करू शकतो. म्हणून हे विधी, देव, देवळे, तीर्थयात्रा, ही एक धडपड!

कुठेतरी, काहीतरी असंच काहीसं टोनीचं झालं. ती वाहायची फुलं, नारळ, उदबत्त्या, आरती, मंत्र, मोठ्या समया, कपाळाला फासलेलं भस्म आणि लालभडक कुंकू ह्या सगळ्यांमुळे टोनीला त्याचे ६,००० मैलांवरच्या पूर्व सामोआमधले पूर्वज आठवले. आणि हा ३०० पौंडी आणि सहा फुटी टोनी चिदंबरमच्या गर्भगृहासमोर अक्षरशः ढसाढसा रडायला लागला. त्याच्या आजोबांना हाकलवल्यावर त्या सगळ्या कुटुंबीयांनी त्यांच्या संस्कृतीशी संबंध तोडला होता. त्याला अचानक ते धागे ह्या देवळात सापडले. त्यानंतर आमच्या ग्रुपमधल्या दोन जणांचे वाढदिवस त्याने आणि त्याच्या १७ वर्षाच्या मुलाने खास सामोआचे पवित्र हाका नृत्य करून साजरे केले (२). त्या दोघांच्या हाका नृत्याचा अफाट जोश, अक्राळ विक्राळ चेहरे, जोरजोरात ठोकलेल्या आरोळ्या आणि त्याचवेळी डोळ्यातले ओघळणारे अश्रू! कसं वर्णू ते दृश्य, ते ऋणानुबंध?

आमच्या ह्या तीर्थयात्रेत हे असे एका पाठोपाठ एक धक्के बसतच राहिले. तंजावरला असताना दुपारी हेवी अचानक म्हणाला, “आज आपण fire yogi रामभाऊंना भेटणार आहोत. गुगलवर जाऊन त्यांच्या विषयीचे व्हिडिओ बघा.” हा योगी रोज १२-१४ तास ध्यानधारणा करतो. गेले २६+ वर्षे दोन केळी आणि एक कप दुधावर राहतो. (म्हणजे इतर वेळी पाण्याचा थेंब सुद्धा नाही). अतिशय साधी १० x १० फुटी खोली, एक सुंदर गणपतीचे मंदिर, कृश शरीर, वाढलेली दाढी, आणि निग्रही चेहरा. टीव्हीवर भाषणे नाहीत, कोणाकडून दक्षिणा नाही, अंगावर दागिने नाहीत, भरजरी शुभ्र कपडे नाहीत. ४-५ दिवसांच्या तपश्चर्येनंतर हे महाराज १२-१२ तास धगधगत्या यज्ञकुंडात झोपू शकतात. आम्ही कसेतरी त्यांच्या छोट्याशा खोलीत उभे राहून बोलू शकलो. अगदी अस्खलित इंग्लिशमध्ये ते म्हणाले, “ह्या क्षणाला मी तुमच्यासारखाच आहे. पण ४-५ दिवसांच्या मंत्रांनंतर तुमचे शारीरिक नियम मला लागू पडत नाहीत. मग मी अग्नीला आलिंगन देऊ शकतो. (३)” सगळी मंडळी बाहेर पडल्यावर मागे रेंगाळत मी म्हणालो, “माझ्या वडिलांना पण रामभाऊ म्हणतात.” मग मी मूळचा महाराष्ट्राचा हे कळल्यावर ते मराठीत म्हणाले, “मी सुद्धा मराठीच. समर्थ रामदास स्वामी हे आमचे पूर्वज.” त्यानंतर माझ्यासाठी त्यांचा खास उपदेश म्हणजे “देव बिव नको. फक्त आई-वडिलांची पूजा केलीत तरी पुरेसं आहे.” बाहेर पडताना त्या गणपतीची मखर मला तंतोतंत आमच्या घरातल्या मखरीसारखी वाटली. माझ्या बाबांची खूप म्हणजे खूपच आठवण आली. कुठला संबंध? कुठलं काय? ही तीर्थयात्रा आणि आयुष्याची तीर्थयात्रा असे जोडले जातील हे कुणाला माहिती होतं?

असे किती किती अनुभव सांगणार? अतिशय सुंदर शिल्पकला असलेली हजार खांबी सभागृहे तीन-चार देवळात तरी बघितली. रामेश्वरच्या २२ कुंडात सगळ्यांनी आंघोळी केल्या आणि ओलेत्याने हॉटेलात परत गेलो. कुंडांची नावे तरी  किती काव्यात्मक? संस्कृत श्लोक ज्या छंदांमध्ये केले जातात त्यातल्या तीन छंदांची नावे तीन कुंडांना आहेत. आम्ही रामेश्वरला आमच्या गाईडला खांबांवरच्या चितारलेल्या गोष्टी सांगायची विनंती केली. पाच गोष्टी सांगायला तिला दीड तास लागला. ती म्हणाली, खांबांवर सगळ्या कोरलेल्या गोष्टी सांगायला एक महिना तरी लागेल. रॅंडीने तंजावरला वीणेच्या मैफिलीसाठी जाताना वीणा आणि सतारीतला फरक सविस्तरपणे सांगितला. एका विष्णूच्या देवळात आम्ही सूचना देऊन सुद्धा तिथल्या पुजाऱ्याने आमच्यातल्या एका लेस्बियन जोडप्याला अगदी आग्रहाने पुढे बोलावले आणि अगदी सहजपणे त्यांना हजार वर्षांच्या परंपरेचा भाग बनवले. जगातल्या अगदी पुरोगामी लोकांना सुद्धा कदाचित  झीटच आली असती हे पाहून! पण ह्याच टूरमध्ये दोन देवळात केवळ कातडीचा रंग गोरा म्हणून ह्या आमच्या भाविकांना प्रवेश सुद्धा मिळाला नाही. कन्याकुमारीला विवेकानंदांच्या स्मारकाला भेट देऊन माझ्या आणि अंजलीच्या आई-वडिलांची इच्छा मी पूर्ण केली. पद्मनाभस्वामींच्या देवळात पहाटे ३ वाजता ८००० लोकांच्या रांगेत उभे राहून दर्शन घेताना आरती ऐकली आणि जीव धन्य झाला. चेट्टीनाडमध्ये प्रचंड मोठ्या वाड्यात राहिलो. १५ फुटी रुंदीचा चिटपाखरू नसलेला रस्ता आणि दोन्ही बाजूला ओसाड अवाढव्य राजवाडे, हा सुद्धा अनुभव घेतला. एक ना दोन! असे किती अनुभव सांगणार?

पण कुठल्याही चित्तथरारक सिनेमालासुद्धा क्लायमॅक्स लागतोच. आमच्या नाट्यपूर्ण क्लायमॅक्सचे हिरो होते डंकन आणि जनिता. डंकन हा रॅप संगीत गाणारा शीघ्रकवी तर जनिता म्हणजे कर्नाटकी संगीताची विद्यार्थिनी आणि हेवीची मुलगी. आमच्या समारोपाच्या गप्पांमध्ये ब्रेन्टने हळूच पेटी समोर आणली. डंकनने प्रश्न विचारला, “तुमच्यासाठी शंकर म्हणजे काय?” हेवी म्हणाला, “Auspicious nature of consciousness”, राजीव म्हणाला, “Everything” आणि आमची आवडती राजकन्या ऑलिव्हिया म्हणाली, “To share and give everything that we have”. ह्या तीन मुद्द्यांवर मग रॅप कीर्तन सुरु झालं. मागे जनीताचं रागांवर आधारित गाणं आणि अगदी खर्जातल्या Baritone आवाजातलं डंकनचं रॅप संगीत! “शिव शिव शिव शंभो” च्या ध्रुवपदावर आणि सेल फोनमधल्या ठेक्यावर अजून एका शब्दांच्या पलीकडल्या अनुभवाला सुरुवात झाली. काही वेळाने हॉटेलातले गुजराथी माणसे आम्हाला सामील झाली. मग आम्ही थोडा वेळ “शिव शिव शिव शंभो” च्या तालावर गरबा पण केला. तिरुवन्नमलईला जे जाणवलं, तेच परत एकदा इथे जाणवलं. तोच ताल, तोच नाद, तोच नाच, तेच गाणं, तेच श्वास, तेच ते सगळं सगळं सांगण्याच्या पलीकडचं! पंचेंद्रियांच्या पलीकडचं!

अशा तऱ्हेने ह्या लिंबूटिंबूने कसंबसं धडपडत धडपडत स्वातंत्र्याकडे घेऊन जाणाऱ्या आगळ्यावेगळ्या प्रवासाचं पहिलं पाऊल टाकलं.  

नितीन (दाढी) अंतुरकर

(१) माझ्या अनुभवांची यादी:  मराठी: http://www.dadhionthetrail.com/2021/04/11/%e0%a4%ae%e0%a4%be%e0%a4%9d%e0%a5%87-%e0%a4%85%e0%a4%a8%e0%a5%81%e0%a4%ad%e0%a4%b5/ English: http://www.dadhionthetrail.com/2022/05/18/my-life-experiences

(२) उदाहरण म्हणून न्यूझीलंडच्या “All Black” टीमचे सामना सुरु होण्यापूर्वीचे हाका नृत्य. बारसं, वाढदिवस, अंत्ययात्रा, खेळाचे सामने अशावेळी हाका नृत्य करायची प्रथा आहे. https://www.youtube.com/watch?v=TI93YHILSgk

(३) Fire Yogi रामभाऊ ह्यांचा You-Tube वरील एक व्हिडिओ (इंग्रजी):  https://www.youtube.com/watch?v=rGUMo4uj_dQ

Posted on

Mr Ratan Tata

When I heard the news of Mr. Tata’s passing, I was shocked. His presence in the world was my own selfish necessity. Souls like his give comfort to ordinary people like me, reassuring us that goodwill exists. He was the flag-bearer of goodwill. I wanted his physical presence—not just his memories, work, philanthropy, humanitarian efforts, or business acumen—I craved his tangible existence. I longed for his physical presence, but now he is gone.

When my wife was gone to office, in solitude, I was tearful. Hundreds of stories kept pouring in. They overwhelmed me.  I had just finished reading of Dnyaneshwari (ज्ञानेश्वरी). It said, “Let there be a rows and rows of good people in the world.” (ईश्वरनिष्ठांची मांदीयाळी ). But Mr. Tata was the leader of these good people. I longed for his physical presence, but now he is gone.

I was lucky. I was hired by my boss and the Tata group at Tata AutoComp. I was lucky that I met him at the board meetings every three months. He even visited my office and had lunch with me and my boss. Maybe it was an assurance from the almighty that Mr. Tata would be around. Therefore, I was OK to be lucky. I will cherish those memories. But that was not my preference. I longed for his physical presence, but now he is gone.

I guess I am nobody! Just like billions of others, I am nobody! I am not lucky enough! Om Shanti!

Posted on

साबुदाणा आणि बटाटा

खरं सांगू का? कोणाला काय, कधी आणि कसं आठवेल त्याचा काही नेम नाही. 

आता हेच उदाहरण बघा. आम्ही राहुल देशपांडे आणि प्रियांका बर्वे ह्यांच्या “वसंतोत्सव” ह्या संगीताच्या कार्यक्रमाला गेलो होतो. जबरदस्त कार्यक्रम होता. पहिल्या सत्रात राहुलने निरनिराळ्या ताना, लकबी, तराणे आम्हां श्रोत्यांवर फेकत कार्यक्रमात नुसती बहार आणली. कधी खर्जात, कधी तार सप्तकात गाताना सुध्दा त्याच्या चेहऱ्यावरची सहजता श्रोत्यांच्या मनात एक विश्वास निर्माण करत होती. आपल्या संस्कृतीचा वारसा हा तिशी चाळीशीचा तरुण अगदी छान पुढे नेत आहे अशी सगळ्यांना खात्री पटत होती. गर्वाने अगदी ऊर भरून आला होता. 

आणि बंदिशी थांबल्यावर राहुल हळूच म्हणाला, “ही सगळी मैफिल म्हणजे एक प्रयोगच आहे. आज बघा मी कुठे झब्बा-सुरवार घातला आहे का?” साधा शर्ट आणि जिनची पॅन्ट! ना बैठकीची जागा, ना ती स्वच्छ पांढरी गादी आणि तक्के, ना ते सजवलेले फुलांचे गुच्छ. एकदम इन्फॉर्मल माहौल. त्यातून त्याने शास्त्रीय संगीतात ताना घेताना कसा हुंकार घ्यायचा नसतो आणि तरीही आज मी कसा घेतोय हेही सांगितलं. त्याची Youtube वरची गाणी म्हंटलं तर भावगीते असतात, म्हंटलं तर सेमी-क्लासिकल असतात. मी मात्र गोंधळात! च्यामारी, मग माझ्या हजारो वर्षांच्या महान परंपरेचं कसं होणार? 

चक्क भर मैफिलीच्या मध्ये माझ्या डोळ्यासमोर साबुदाणा आणि बटाटा तरळायला लागले. उपासाच्या दिवशी तुमच्या सारखीच साबुदाण्याची खिचडी आणि जिऱ्याची फोडणी दिलेली बटाट्याची भाजी मी सुध्दा हादडतो. तेंव्हा देवाला आणि माझ्या महान संस्कृतीला नमस्कार केल्यावर माझी छाती सुद्धा गर्वाने ३६ इंच फुलते. ते सगळं जाणवलं. पण मग हे ही अचानक लक्षात आलं की पोर्तुगीजांनी साबुदाणा आणि बटाटा आत्ताआत्ता तीनशे-चारशे वर्षांपूर्वीच भारतात आणला. आयला, मग पूर्वीच्या परंपरेत माणसं काय हादडायची? हे असले फालतू विचार त्या भर मैफिलीत माझ्या मेंदूत नाचायला लागले. 

मग हळूहळू बऱ्याच गोष्टी आठवल्या. चीनचा चहा ब्रिटिशांनी भारतात आणला. ज्या भाषेत मी फाडफाड बोलतो ती इंग्रजी भाषा अर्थातच ब्रिटिशांनी आणली. स्वातंत्र्यवीरांचं महान स्वतंत्रता स्तोत्र ज्या आधुनिक लोकशाहीत मी गातो, ती सुध्दा ब्रिटिशांनी भारतात आणली. नऊवारी गेली, गोल साडीसुद्धा गेली. आताच्या पोशाखाला काय म्हणतात कुणास ठाऊक? हजारो फारसी शब्द भारतीय भाषांमध्ये आले. पाली, अर्धमागधी आणि मोडी लिपी गेली. सध्या मराठी देवनागरी लिपीत लिहितात. संस्कृत तर म्हणे कुठल्याही स्थानिक लिपीत लिहायचे. सध्या देवनागरीत लिहितात. ही यादी तर अगदी लांबलचक होईल. 

सर्वात महत्वाचे म्हणजे ज्या हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताच्या हजारो वर्षांच्या परंपरेबद्दल मला अभिमान वाटतो त्यातली दोन महत्वाची वाद्ये म्हणजे तबला आणि पेटी. ह्यातली पेटी तर म्हणे फक्त दीडशे वर्षांपूर्वी अस्तित्वात सुध्दा नव्हती. तिचा जन्म फ्रान्समधला! तबला सुध्दा असाच दीडशे-दोनशे वर्षांपूर्वी आला मध्य पूर्वेतून! आणि कर्नाटकी शास्त्रीय गायकीमधलं व्हायोलीन सुद्धा युरोपातलं. बोंबला! प्रश्न परत तोच! मग माझ्या महान शास्त्रीय संगीताच्या परंपरेचं काय? मग राहुल देशपांडे, महेश काळे, कौशिकी, कुमार गंधर्व ह्यांच्या प्रयोगांचे काय? हे कसलं शास्त्रीय संगीत? 

मग माझी ट्यूब पेटली. भारतीय परंपरा ही गंगेसारखी आहे. निरंतर दुथडी भरून वाहणारी. किनाऱ्याकडून जे काही मिळेल ते सगळं घेणारी! सतत बदलणारी! आणि तरीही नितळ आणि सुंदर! त्यामुळे भारतीय परंपरेचा आणि संस्कृतीचा “बदल” हाच स्थायी भाव राहिला आहे आणि पुढे ही तो राहणार आहे. जग जितक्या वेगाने बदलेल तितक्याच वेगाने ही संस्कृती बदलत राहणार आहे. आणि त्यामुळेच ती अतिशय सुंदर आहे, निरंतर आहे. भारतीय संस्कृतीवरच्या माझ्या प्रेमाचं आणि गर्वाचं मूळ कारण हेच असावे.

– नितीन अंतुरकर (ऑक्टोबर, 2023)

Posted on

Ganga and Me

I was very very emotional yesterday at Hrishikesh. I touched Ganga for the first time. I drank it by taking a few drops in my hand, and while in the boat, I poured it on my head with both hands.

We are steeped in the symbolism. Lord Ganesh’ broken tusk, General Motor’s corporate logo, “Hail to the victor’s” song of the University of Michigan, national anthem while waving national flag that I experienced just yesterday after Ganga aarti at the banks of Ganga and so on. There is no end to symbolism since ancient civilizations. I suspect that in most cases, we need symbols for non physical entities that we created or imagined, such as religions, corporations, nations, thoughts, principles, spirituality, values and many more (1).

Ganga Aarti

So why was I emotional when I touched Ganga? Because Indian civilization thrived on the banks of Ganga, and hence, Ganga is a symbol of me, my family, parents, ancestors, all books that I have read, all the good and bad thoughts I have had, all the value systems I have been taught, my culture and upbringing, all the food I have tasted, all of my likings and dislikes, all my internal weaknesses and strengths, I can just go on and on. Essentially Ganga is my symbol, your symbol, and if Ganga represents rivers and their civilizations all over the world, then it is a symbol of everybody in the world.

What can I say? Finally, I met mother Ganga. She hugged me and she was happy to receive a couple of tears from her son.

(1) “Sapiens: A Brief History of Humankind”, Yuval Noah Harari (2015)

Nitin Dadhi Anturkar (October 2023)

Posted on

Indian Languages And English: Three Stories

There was a discussion on the National Education Policy (2020) in India on our college (The Indian Institute of Technology, Bombay, called IIT in this article) batchmates’ WhatsApp group. As per this policy, local Indian language as the medium of instruction is mandatory until 5th grade, while English language as a subject can be continued in the schools. The medium of instruction can only be shifted to English at that point, if desired. (That is how we all understood this policy). Debate continued among my college mates about the merits and demerits of such a policy. However, I am writing it here because one of the friends wrote his personal story, and I responded with my story. They are described below (with my friend’s permission, of course). 

If you are not from India, you may need to know the following two things before reading below: (1) There are multitude of Indian language, not dialects, with their own scripts, grammar and words, and (2) similar to many countries, there is multi-layered privileges in the Indian education system. One such privilege, at least in India, is the medium of instruction in which you are taught various subjects.

—————————————–

Friend 1: 

As a Gujju (a colloquial slang word for a Gujarati person) born in Hyderabad, the first language I was taught is Hindi (Hyderabadi flavor). That’s because back then, our interaction was mainly with ayahs, maids, neighbor kids and nursery classmates. And we continued this tradition with our kids and grandkids too. The only Gujju I spoke was with my grand mom.

But I was sent to the elite HPS (Hyderabad Public School) where even the dining hall bearers and school bus drivers spoke in English. My days at school convinced me that in order to excel in physics, chemistry and other science subjects, and get admission into engineering college, English was the only language that could do it for me.

When I came to IIT, I experienced some kind of a cultural shock…. So many guys from the vernacular medium…(students whose medium of instruction was the local Indian language). How did they write the formula for Copper Sulphate in Marathi? How did they know about differentiation and integration? About sp3 hybridization and bond orbital formation?

To my pleasant surprise, I found these guys from the vernacular medium to be some of the most brilliant minds that I’ve ever met and the net result was that I would often seek their help in clearing my doubts. (on the few occasions that I tried to study seriously)

And sometime during our second year, I read one article by Mahatma Gandhi published in Young India where he denounces the English language (and ironically, the denouncement was in English) and mentions the example of Japs succeeding in technology and electronics without the use of English. And that led me to think that yes… Come to think of it… The Japs, the Russians, the Germans, the Chinese… All have done well in managing economies, spacecraft, science and technology without needing the English language.

And finally, I came to the conclusion (and still believe) that the primacy of English language in India is a curse which has created an inequitable elite and now, we’re too deeply trapped in it to be able to overcome its necessity.

BTW, these cross-cultural linguistic influences have led me to know English, Hindi (Dakhani), Hindi (normal… Textbook type), Gujarati and Telugu… In this order. But sadly, I cannot claim proficiency in any of these languages. 😞

——————————————————

Nitin (Dadhi): 

OK, my story is exactly opposite of yours. 

At the end of 10th grade, for the first time ever, my teacher showed up at my home. Suddenly, my home turned into a high-stress chamber. She told my parents that “Nitin is good in science and math, but he can not survive with a score of 46/100 in English in his life. His future is in trouble.” My parents had never gone to college and were barely conversant with the English language. But they had started one of the successful schools in Dombivali, my hometown (call it a paradox, irony or whatever English word you want to use!) and had great contacts all over our town. I was promptly connected to the Professor of English, Professor Gadgil, from the SIES college. On a side note, the Head of the Department of the English language at that time in the SIES college was the most influential Marathi poet, Vinda Karandikar, who won the prestigious Dnyanapith award, not in English, but in Marathi. Professor Gadgil offered to review my two essays per week, and asked me to start reading English books, such as Enid Blyton. Believe it or not, even in the 11th grade, I could not figure out the head or tail of such elementary story books. Over time, I developed an all-crucial skill of survival by securing passing grades with 37/100 in First Year and 39/100 in Second Year English at the SIES college before heading to the engineering college. It may appear to be a “proud” story of struggle and survival. But trust me, this was and still is a pretty embarrassing story of my struggle of learning English (and missing out on some incredible novels and poetry in this language). 

Back in Dombivali, we were told that rich students with a fancy English accent are typically ignorant students (maybe to mitigate the inferiority complex of vernacular students). When I entered IIT, it was a shock! Here, I could not believe all these brilliant students, deep diving into Asimov’s Sci-Fi literature, narrating stories from R K Narayan’s books and fluently quoting Khushwant Singh, then editor of the “Illustrated Weekly” magazine. Obviously, it did not help me to overcome my inferiority complex! It was a long long climb out of the ditch! And then finally being able to introduce my father proudly to the friends as a “daily wage earning kamgar (blue-collar worker)”. 

Here are the two associated anecdotal stories!

After the first semester, I realized that I got an “A” grade in MA101 (the subject in which the class did not do well). I came back to the Hostel 5 dining hall and screamed in the usual IITian lingo, “बना दे! (super work!)”. The friend sitting next to me said, “Nitin, I did not expect it, man!”. Even in my overwhelming emotions of jubilation, I still noticed this comment. I asked “ahh, why?” He said, “Nitin, your English is not that good!” Yes, there are many apparent contradictions in his comment. But the real story is that I ACCEPTED his statement as a matter of fact at that time without noticing the contradictions !!

Next story happened in the USA. Mike and Betsy and their children are our family from another continent. When my mom was visiting them here in the USA, she was embarrassed that she did not know English to converse with them. When she mentioned it to Mike in her broken English, he said in his usual humble manner, “Your English is better than my Marathi.” I neither had this perspective of my Marathi vs English, nor was it drilled in my head by anybody during my formative years.

One clarification! When I read my story again, one thing does not come out explicitly. So let me write it down. My inferiority complex was self-inflicted. If at all, my fellow friends pulled me out of it in IIT. I cannot thank them enough!

—————————————————-

Friend: 

Opposite story… True. But the end result is the same I think. Both of us learnt that there is merit in vernacular and that English creates an unnecessary class divide

——————————-

Friend 2:

A few months back I watched the movie ‘Hindi Medium’ that playfully highlights the challenges of securing admissions in prestigious schools in India and the extent to which parents will go to give their kids a good start in life. The words ‘Hindi Medium’ strike a chord in my heart. My earliest memories are of a small village in the faraway district of Palamu in Bihar (Jharkhand today). The village had only one school operated by the Company for all children in the colony & the adjoining villages. Naturally Hindi was the medium of teaching. So off I went learning in Hindi. In my third grade my father was transferred to the city of Porbandar at the other end of the country and the choices of learning were between English and Gujarati. Strange as it may sound today, until then I did not know a word of English! For the two weeks we took getting there including a stopover to see my grandparents, my mother taught me English using a pen and paper. I had never read the language in print. When the school Head Master asked me to try reading a few words, I stumbled at the first – dog! The ‘d’ and ‘o’ I understood but I hadn’t the foggiest idea what a letter with two circles connected by a line was! My test had ended on the first word with a big failure! The Head Master was Oxford educated and made a gentle but futile attempt to persuade my father to start me off from grade 1 all over. My father was having none of the arguments about the psychological damage that pushing me to learn in a totally strange language could do. I must have done pretty well in the first set of tests a month or so later. I recall it moved the Head Master to come bounding into our class and congratulate me while berating the rest about how a student had come in from so far behind to score better than them!

Although I completed the rest of my education in English, I never could say my multiplication tables in the language. Much to the consternation of my teachers I would generally do well in Math but flunk the orals when asked to recite ‘Two Threes Are’.  It was always ‘Doe Tiya Chhe’ in my mind!

Midway through the year, we found ourselves deep in the heartland of Tamil Nadu (Madras state as it was called then). Even though I went to an English medium school, my struggle had not ended as the teachers wrote in cursive script and I would sit in class with a blank look on my face. Once again it fell to my mother to bring me up to speed in the new script.

Fast forward thirty odd years – when our son was born my wife and I decided we would start him off in Marathi. We knew eventually he would speak English and worried if he did not know Marathi during his early years he would never eventually learn his mother tongue. We were living in the upscale Mumbai neighborhood of Pali Hill then. When it was time to get admission to school, the teacher was dismayed and asked me how my son could join the school since he did not know a word of English. Gently I asked her, ‘Madam, if I teach him English are you going to teach him Marathi?’. That is where it ended. By Grade Eight my son’s English Teacher was reading his essays out to the graduating high schoolers.

In our family my wife is another example. Today she converses pretty decently in English. Her friends and many acquaintances have been surprised to learn that she has done all her education in Marathi and started to speak English only after we were married and moved to Gujarat, later Mumbai and thereafter outside India where she was compelled to speak in English.

My take away from these experiences is that the human brain has a humongous capacity to learn new things especially languages. Never underestimate your capabilities and especially those of children. I am somewhat dismayed when I see parents avoiding teaching their children their mother tongues for fear of ‘confusing’ or ‘overburdening’ the child. I feel like narrating my experience and that of our family. If we could do it so can you!

English language fluency is a strength that India definitely has. It is important to know the language well for people aspiring to make a mark in the world. However, knowing your mother tongue gives you the appreciation of your culture. Those roots are critical foundation to sculpt a strong edifice of one’s life.

——————————–

Nitin (Dadhi) Anturkar (December 2023)

Posted on

“साही विवाद करीता पडिलो प्रवाही”

संबंध महाराष्ट्र आणि जगभर विखुरलेली मराठी मंडळी गणपती बाप्पाची “सुखकर्ता दुःखहर्ता” ही आरती म्हणून झाली की अक्षरशः त्याच ठेक्यात “दुर्गे दुर्घट भारी” ही दुर्गेची आरती पण लगेच म्हणून टाकतात. ह्या दुर्गेच्या आरतीत दुसऱ्या कडव्यात “चारी श्रमले परंतु न बोलवे काही, साही विवाद करता पडलो प्रवाही” हे जे दोन चरण आहेत ते अगदी ठेक्यात जगभर सगळ्या घरांमध्ये, टीव्ही वर, प्रचलित गाण्यांमध्ये अगदी जोरात म्हंटले जातात. त्यामागची आख्यायिका (म्हणजे गोष्ट) सांगण्यासाठी हा लेख! 

नरहरी हा एक टपोरी मुलगा. गावातून हिंडताना इकडे कुत्र्याच्या दिशेने दगड भिरकव, तिकडे समोरून येणाऱ्या मुलाला हूल दे, गर्दीत समोरच्या माणसाच्या टपलीत मार असे चाळे करण्यात त्याचा दिवस जात असे. एके दिवशी, दिवसभर अशी टवाळी केल्यावर ग्रीष्म ऋतूच्या रणरणत्या उन्हात तो आणि त्याचे तीन मित्र ह्या गोदावरी नदीच्या काठावरच्या वडाखाली थकून त्या घनदाट सावलीत न बोलता निपचित पडले होते. तिथे अशीच आणखी दोन मुले आली आणि मग ते परत नदीच्या घाटावरून गप्पा मारत उनाडक्या करत निघाले. वाटेत त्यांना दुर्गेचं मंदिर लागलं. आणि झालं! ही दुर्गा भयानक दिसते का सुंदर दिसते ह्यावरून त्यांच्यात भांडण सुरु झालं. वाद वाढत गेला, हमरीतुमरी आणि धक्काबुक्की झाली. कोणीतरी तेव्हढ्यात नरहरीला नदीत ढकलून दिलं. आणि नदीच्या त्या वाहत्या प्रवाहात तो गटांगळ्या खाऊ लागला. पट्टीच्या पोहोणाऱ्या एका मित्राने त्याला कसाबसा बाहेर काढला. हुश्य, जीवावरच बेतलं होतं पण वाचला बिचारा! ह्याच नरहरीने पुढे जाऊन दुर्गेची आरती लिहिली. त्यात त्याला ह्या भयानक प्रसंगाची आठवण झाली. म्हणून त्याने लिहिलं, 

चारी श्रमले परंतु न बोलवे काही ! साही विवाद करता पडलो प्रवाही !!

आता ही आख्यायिका कळल्यानंतर तरी ही दुर्गेची आरती म्हणताना नरहरी गटांगळ्या खात असल्याचं दृश्य डोळ्यांसमोर आणायला विसरू नका. “एकमेकांशी भांडू नये” अशी ह्या सुंदर आरतीची सुंदर शिकवण असावी असे वाटते. 

अर्थात काही मंडळींना ही आख्यायिका मान्य नाही. “अर्थात” म्हणण्याचे कारण म्हणजे अशी नाठाळ मंडळी समाजात कायम आढळतात. 

त्यांना वाटतं की “चारी श्रमले” हे चार वेदांविषयी (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद) सांगितले असावे. हे वेद दुर्गेचा अफाट महिमा गाताना अगदी थकून गेले आहेत आणि आता त्यांच्याकडे शब्द उरलेले नाहीत असं नरहरी आरतीतून सांगत असावा. वेद आणि उपनिषदांनंतर काही जणांनी देवाच्या अस्तित्वावर विश्वास नाकारला (नास्तिक) आणि काही जणांनी ठेवला (आस्तिक). नास्तिकांच्या तत्त्वज्ञानाच्या काही शाखा म्हणजे (चार्वाक, आजीविक आणि सगळ्यांना माहीत असलेल्या म्हणजे बौद्ध आणि जैन). आस्तिकांमध्ये तत्त्वज्ञानाच्या सहा मूलभूत शाखा आहेत. त्या म्हणजे सांख्य (कपिल मुनी), योग (पातंजली ऋषी), न्याय (गौतम ऋषी), वैशेषिक (कानडा ऋषी), मीमांसा (जैमिनी ऋषी) आणि वेदांत (व्यास किंवा बादरायण मुनी). आचार्य शंकराचार्यांनी पुढे आठव्या शतकात अद्वैत वेदांताचा प्रसार केरळपासून ते काश्मीरपर्यंत संपूर्ण भारतभर केला. “ही सहाही तत्वज्ञाने एकमेकांशी वाद घालताना एका बाबतीत अगदी शरण गेली ती म्हणजे दुर्गेची महती” असं आरतीच्या सांगण्यातला गर्भितार्थ आहे असं ह्या तुरळक नाठाळ मंडळींना वाटत असावे. त्यामुळे नरहरीने लिहिले आहे की, 

चारी श्रमले परंतु न बोलवे काही ! साही विवाद करता पडले प्रवाही !!

आता आरती म्हणताना “पडलो” म्हणून नरहरीच्या गोदावरीतल्या गटांगळ्या आठवायच्या की “पडले” म्हणून साही तत्वज्ञाने कशी दुर्गेला शरण गेली ते आठवायचे हे तुम्हीच ठरवा. 

गणेश चतुर्थीला अजून ३-४ महिने असताना ह्या आरतीची चर्चा आत्ताच कशाला पाहिजे असा प्रश्न तुमच्या मनात येईल. पण जागतिक मराठी दिन नुकताच साजरा झाला. जनता जनार्दन नुसत्या एका कान्याच्या मदतीने अख्ख्या पाच हजार वर्षांची परंपरा लाभलेलं प्रगल्भ तत्वज्ञान एका फटक्यात कसं फक्त मराठीतच बदलू शकतो हे जागतिक मराठीच्या दिवशी लक्षात यावे म्हणून हा लेख! अरे हो, त्यातून आज जागतिक महिला दिन सुध्दा आहे. ह्या आरतीच्या निमित्ताने एका चांगल्या पुरुष कवीला नदीत बुडवायचा की दुर्गेसारख्या स्त्री देवीचा उदोउदो करायचा हे सुध्दा तुम्हाला ठरवता येईल. कित्ती मज्जा आहे की नाही? 

Posted on

Final Day: I Cannot Believe It! Germany Wins Gold! (29 Jan, 2023)

WTF! What is going on? Really? Have you ever heard of three consecutive comebacks (with two goals behind)! This is beyond any imagination, beyond expectations, beyond my wildest dreams, beyond any articulations, beyond any thoughts! I am truly numb! Germany wins gold in the penalty shootout.  

This was a fight between the flags with the same colors, only one was vertical and one horizontal. This was a fight between experience (Belgium had 11 players with more than 200 international caps) versus youth (Germany had one player with more than 200 caps). This was a fight between the traditional war horse (Germany with four Olympics gold, two world cups and 18 European championships) and the new kid on the block (Belgium won one Olympics gold, one world cup and one European championship, all in the last three years). Tradition, legacy and youth is a weird combination to win the tournament.

So, what really happened? Same old, same old! Belgium worked methodically and scored two beautiful field goals. This time, Germany woke up much earlier than in previous matches and secured a penalty stroke. This is the second consecutive match where they missed the freaking penalty stroke.  This is totally unheard off! But Germans were determined to entertain this sold-out stadium! Germans were not rattled. Wellen and Peillat (Do you remember from my previous blog that he migrated recently from Argentina?) scored on the penalty corners even before the start of the fourth quarter. In my mind, I started scripting the blog ending in a penalty shootout. But wait, drama continued. Germany scored again and took the lead 3-2. Like all other teams, even Belgium went helter-skelter after conceding three consecutive goals. But they came back when just three minutes were left in the game and scored the equalizer. Then, and only then, there was a penalty shootout and boom, Germany is the winner!

The team work, penetrating passes and even individual dribbling skills were absolutely top class. But I cannot figure out the x-factor. Is it fire in the belly, is it Peillat who scored on penalty corners at the right time, is it methodology, training, grass root culture? I do not know, and I cannot analyze. I am speechless.

In another third-place game, Netherlands exploited Australia’s porous defense and won 3-1.

After watching 24 matches in the stadium and about 16 matches on TV, I should have been hockeyed out. Instead, I am writing this blog at midnight, totally hyped by this crazy tournament. This were my first live hockey matches, first hockey world cup and first news report style blogging. The experience was beyond my wildest dreams. I tried my best not to make it a drab, boring news report, added some spice, some emotions and shared my feelings of an exciting game of hockey. Hopefully you liked it.

Stay tuned for my new adventures! Really really from bottom of my heart, all the best to the USA (which will qualify as the host nation in 2026 Olympics) and India for bright future in hockey! Au Revoir, Tschuss, see you soon!

Posted on

Day 16: Finals Today, Get Ready to Watch! (28 Jan, 2023)

On the eve of Finals, I want to explain some peculiarities of Hockey rules that you may or may not know. I strongly recommend you to watch the finals.

But before I begin, just a quick update! India finished 9th (along with Argentina) after defeating South Africa 5-2, India’s 5th worst performance in 15 world cup tournaments. Time to refocus, regroup and move on.   

Hockey is a very disciplined and tightly controlled game, unlike soccer where fake injuries, arbitrary extra injury time and few other dramas are “part” of the game. If you have watched hockey, you may or may not have realized some peculiarities of the rules. So, here I go:  

– One is not allowed to push the ball out of the field deliberately. That is a foul. If it happens inside the penalty circle, then one gets a penalty corner. You may have seen the player driving the ball near the baseline. Opponent just cannot push the ball out of the field.

– During the penalty corners, there are four defenders and the goalie. All other defenders are at the fifty-yard line. If the defender (or goalie) can successfully defend and shoot the ball to these players at the fifty-yard line, it creates a very exciting counteroffensive opportunity. Super high-speed attack indeed!

– When the ball is scooped, whoever establishes the position first at the receiving end, gets to control the ball. If the opponent is within 5 meters while the receiving player controls the ball, then there is a foul. Now imagine scooping a ball inside the penalty circle. Either opponent has to clear 5 meters of space or risk a foul (and hence get a penalty corner)

– After a foul is called, if any player touches the ball, there is two-minute suspension, no drama, no pushing the ball, no arguments where the ball should be. (Remember all that stupid extracurricular activity in soccer!)

– One gets 40 seconds to prepare for the penalty corner and 30 seconds to celebrate after scoring the goal. Clock is stopped during this time, as well as during any injury. Nobody has to predict any extra time!

– One need not pass the ball while taking a free hit after the foul or if the ball had gone out of the field. Another smart way to maintain speed of hockey!

– Hockey allows unlimited substitutions (also called rotations). Typically, more than 100 substitutions happen in hockey, thereby creating breathtaking speed in the game. Rotation of course includes substituting goalie with other players or with another goalie. Many teams replace goalie with another player to improve attack if they are behind and time is running out.

– Typically more than 100 rotations happen in hockey, thereby maintaining very high speed of the game. Rotation of course includes substituting goalie with other usual players or with another goalie. India rotates goalies for every quarter. Sorry for taking all of you into the weeds (American term for “going in details”). But I Just thought that you may want to get ready for the Belgium-Germany finals knowing these details. Woohoo!

Posted on

Day 14, 15: Germany Repeats Unbelievable Comeback (26, 27 Jan, 2023)

Weird, very weird, but the “They-Should-Have-Won-It” theme got once again reinforced today. The game and then my blog, both have become very predictable, narrating unpredictable storyline. One team goes ahead by 2 goals. And then it loses, sometimes in the last one minute. Then I write a blog with the same story line, same theme, same adjectives such as “amazing”, unbelievable” and so on and so on. What can I do? I am helpless.

Germany stunned Australia 4-3 (without penalty shootout) and AGAIN wrote a comeback script.  As I had mentioned in the last blog, I started taking notes while watching the game. These European (and Aussie) teams start zonal defense and offense initially. Occasionally they may penetrate individually, but they mostly rely on high-speed passes and centering in the penalty circle. But Germany was aggressive in defense today and attacked Aussie players every time they had a ball, disturbing their rhythm. Then Aussies literally skipped the passes through the midfield and started scooping the ball from defense straight to the players near penalty circle. This kind of chess game is simply not visible on TV (One needs to be in the stadium). There were many switches by individual players from one position to another, sometimes synchronizing with the rotations.  But eventually, Germany scored in less than two minutes to equalize and then scored again with only 5 seconds left. Yes, when freaking only five seconds were left in the game. I am just not sure if any of such goals can be captured through any strategies.

We were talking in the stadium about India’s Pargat Singh’s comeback goal in the 1985 Champions trophy from falling behind 1-4 and then winning against Germany. India scored four goals in the last fifteen minutes in that game. But that comeback was just in one match! And it is happening here in the whole tournament. As I said, the theme is “They-Should-Have-Won-It”.

The other game between Netherlands and Belgium was a classic battle, a very exciting European style of play at the highest level of skills with lots of drama. They eventually tied at 2-2 and Belgium won the shootout (both exactly the same way as in the finals of the last world cup in exactly the same Kalinga stadium.)

Do you know that Germany’s first three goals were scored on penalty corners by Gonzalo Peillat, who was Argentina’s striker until just a couple of years ago. Even as an immigrant myself, I still have this question for all of you as readers: Is it fair for any sportsman, who developed his game in one country, migrates to another country and quickly starts representing them? This is happening in all sports and in fact, in all fields. Who is supposed to represent the nation? I do not know the conclusive answer even to myself. But I certainly rarely watch professional league matches as I perceive that players do not have loyalty, affiliation, attachment and even passion to the team that they represent. That is why in the USA, I just watch college games. I am lucky that as an immigrant I do not have this dilemma. I officially neither represented the USA nor India in anything.

Finally, Indian won against Japan 8-0 in an inconsequential game for 9th to 16th rank. Good news is that India found a way to score, at least in the second half.

Only two more days are left in the tournament. I had never imagined such a crazy tournament even in my wildest dreams. What a World Cup to watch!

Posted on

Day 13: Netherlands and Germany in Semis (25 Jan, 2023)

If World # 1, 2, 3 and 4 are going to reach the semis, why do we need an elaborate World Cup tournament? (I am just kidding!). Yes, Australia, Belgium, Netherlands and Germany are all in Semis and are ranked in the same order.

The theme of this tournament should have been “They-Should-Have-Won-It” tournament. Another game and another team (probably the fourth or fifth time) lost a two-goal advantage. England was ahead until five minutes remaining in the game and they not only conceded 2 goals, but also the penalty shootout to Germany. Compared to any other previous comebacks of various teams in this world cup, Germany was playing the worst game. They barely reached the penalty circle in the first quarter. There was absolutely zero creativity by them in the circle in finding spaces, finding other team players, doing one’s own dribbling. There was nothing!  But Germany “knows” how to fight back. In just less than five minutes remaining in the game, they got two penalty strokes. They converted one. The England player was suspended for 2 minutes. Germany removed their goalie and introduced another player. And suddenly boom, Germany had a two-player advantage, which they exploited to equalize.    

Germany probably knew England’s goalie’s weak defense on his left-hand side. All shootouts by Germany went to the goalie’s right side with a quick 180 turn around and shoot to the left side. All of them went in.

The Indian women hockey team has that fire in the belly to comeback probably due to their modest upbringing. Even men had incredible comebacks in the Tokyo Olympics. Can that fire in the belly be taught? Even with a mental conditioning coach and training? I suspect not. Who knows? (I am just a fan and a blogger!)

It is funny and sad simultaneously that few of us in the stadium keep talking about how India could have easily won this game and how they would have attacked in that game blah blah blah. It is sad that we are not in the semis! And that sadness will not go away for a while.

I have now watched 18 matches within a short span of time. I have probably developed some ability to spot the strategies, certain culture on the field and certain weaknesses. I have mentioned some of them in my blogs. But I have refrained from going into some specific details. I will try to be a little more specific for semis and Finals. But then if we expect the They-Should-Have-Won-It theme to continue in semis and finals, my plans and analysis will be tossed to the trash cans. Such has been this world cup!

Ps: Photo credit to FIH